MİKRO İKTİSAT 3 - TÜKETİCİ DENGESİ ve GELİR İKAMESİ

TÜKETİCİ DENGESİ

Tüketicinin amacı fayda azamîleştirmektir. Sabit gelirini fiyatları veri olan X ve Y mallarından satın almak için kullanacak, ve satın aldığı mal demetinin kendisine mümkün olan en yüksek faydayı sağlayan mal demeti olmasına dikkat edecektir. Bu gerçekleştiği zaman tüketici dengededir. Yani zevklerinde, gelirinde ve karşı karşıya bulunduğu malların fiyatlarında bir değişme olmadıkça tüketici zaman birimi başına aynı mal demetini kullanmağa devam edecektir.

 

 Tüketici dengesini bütçe doğrusu ve farksızlık eğrisi âletlerini kullanarak şekil üzerinde açıklayabiliriz. 

Şekilde tüketicinin bütçe doğrusu ve tüketicinin farksızlık paftasını meydana getiren farksızlık eğrilerinden üçü aynı eksenler arasına çizilmiştir. Daha önce söylediklerimizden tüketicinin bütçe doğrusu üzerinde bir noktada dengede olması gerektiği açıktır. Acaba hangi noktada tüketici en yüksek tatmini elde edebilir? Bu nokta, II numaralı farksızlık eğrisinin bütçe doğrusuna teğet olduğu D noktasıdır. Ulaşabileceği en yüksek tatmin seviyesi II numaralı eğrinin temsil ettiği seviyedir. O halde tüketici D noktasının gösterdiği mal demetinde herhangi bir değişiklik yapmak istemeyecektir. Yani tüketici dengeye ulaşmıştır. Şekil dikkatle incelendiğinde durum açık olarak görülmektedir. Farksızlık eğrilerinin orijine dışbükey oluşu teğet noktasının maksimum fayda noktası olması sonucunu doğurmaktadır.

 Şunu da unutmamak gerekir ki Farksızlık eğrileri orijine içbükey olsalardı bu teğet noktası maksimum değil minumum tatmin seviyesini gösterirdi. Denge çözümü bir köşe çözümüne dönüşürdü, yani tüketici mallardan sadece birini kullanarak en yüksek tatmini elde edebilirdi. K noktasında olduğu gibi.

 

  

Kardinal fayda yaklaşımına göre tüketicinin dengeye gelebilmesi için azalan marjinal fayda geçerli iken her mala harcanan son liranın marjinal faydaları eşit olmalıdır

Tüketicinin x ve y gibi 2 mal tüketmesi durumunda

 

  

KPSS- A Tüketicisi x , y , z mallarından oluşacak bir sepet oluşturarak dengeye ulaşmıştır. Tüketicinin x ve y mallarından elde etmiş olduğu sırasıyla 20 ve 12 birimdir  y ve z mallarının fiyatları ise sırasıyla 6 ve 10 dur buna göre x malının fiyatı (Px) ve z malından elde etmiş olduğu marjinal fayda (Muz) aşağıdakilerden hangisidir

 Bu soru tarzıyla sık karşılaşılmaktadır

 (MUx / Px) = (MUy / Py) = (MUz/ Pz)  şimdi soruda verilenleri yazıp eşitleyeceğiz

(20 / Px) = (12 / 6) =  (MUz / 10 )  burdan Px = 10  ve MUz= 20 çıkmaktadır

1- Tüketicinin Bütçesinin Değişiminin Dengeye Etkisi

 

 Şekilde tüketicinin parasal olanaklarının artması sonucu (mal fiyatları değişmediğinden bütçe doğrusunun eğimi ve zevk ve tercihleri değişmediği için farksızlık eğrileri paftası sabit kalacağından) tüketici dengesi D₁’den D₂, D₃ gibi yeni fayda maksimizasyonunu sağlandığı noktalara kaymıştır.

Gelir Tüketim Eğrisi:

 Tüketicinin sonsuz sayıda farksızlık eğrisi vardır. Her farklı gelir düzeyi için farklı tüketici dengesi sağlanır. Sağlanan tüketici dengeleri birleştirildiğinde "Gelir Tüketim Eğrisi" elde edilir. Gelirin değişmesi durumunda ulaşacağı yeni tüketici denge noktalarını gösterir.

ENGEL EĞRİSİ:

 

Tüketicinin tercihleri ve malların fiyatı sabitken geliri ile tükettiği mal miktarı arasındaki ilişkiyi gösteren eğridir engel eğrisi gelir tüketim eğrisinin sadece x malı veya sadece y malı itibariyle kısaca tek bir mal itibariyle ifade edilmiş halidir

 

Engel Eğrileri ve Talebin Gelir Esnekliği

Engel eğrisinin bir çeşit talep eğrisi olduğunu ve bu yüzden gelir-talep eğrisi adı ile de anıldığını biliyoruz. orijinden çıkan düz çizgi halindeki bir Engel eğrisinin her noktasında esneklik bire eşittir. Düz çizgi halindeki bir Engel eğrisi düşey ekseni kesiyorsa esneklik eğrinin her noktasında birden büyüktür, yatay ekseni kesiyorsa her noktada birden küçüktür. Buraya kadar söylediklerimiz normal mallar için geçerlidir. Normal mallarda Engel eğrisi pozitif eğimlidir, dolayısı ile gelir esnekliği katsayısı pozitif işaretlidir. Bir gelir seviyesinden sonra, malın düşük mal olması durumunda Engel eğrisi gelir eksenine doğru bükülmekte, eğimi negatif olmaktadır. Bu bölgede gelir esnekliği katsayısı da negatif işaretlidir,

Tüketicinin nominal geliri, tercihleri, ve mallardan birinin fiyatı sabitken ikinci malın fiyatının birbiri arkasına düşmesi sonucu ortaya çıkan denge noktalarının birleştirilmesi ile elde edilen eğri fiyat-tüketim eğrisidir.

 

3- Tüketicinin Zevk ve Tercihlerinin Değişmesinin Dengeye Etkisi

Tüketicinin zevk ve tercihlerinin değişmesi tümüyle tüketici farksızlık eğrileri paftasının mal düzleminde eksenlere doğru kayması sonucunu doğuracaktır. 

 

 Şekildeki tüketicimiz zevk ve tercihlerin değişmesi sonucu X malını, Y malına daha çok tercih eder hale gelmiş ve farksızlık eğrileri tümüyle kayarak X eksenine yaklaşmış, D₂ noktasında dengeye gelmiştir. Bütçesi ve mal fiyatları sabitken tüketicimiz için belli bir tüketim bileşiminde X malının marjinal faydası Y malının marjinal faydasına göre artış göstermiştir.

Bu durumda dengeye gelebilmek için X malı tüketimini artırıp Y malı tüketimini azaltmıştır.

GELİR ve İKAME ETKİSİ: 

Gelir Etkisi: Tüketicinin karşılaştığı mallardan birinin fiyatının düşmesi reel olarak gelir artışı yaratır. Tüketici artan bu gelir ile fiyatı düşen mal ve diğer mallardan daha çok satın alma olanağına kavuşur. Buna fiyat düşmesinin yarattığı gelir etkisi denir.

İkame Etkisi: Mallardan birinin fiyatının düşmesi, fiyatı düşen malı diğer mallara göre daha ucuz hale getireceğinden tüketicinin talebi düşen mal lehine değişecektir.

Hicks, gelir ve ikame etkilerini geometrik olarak yukarıdaki gibi incelemiştir. Slutsky ise matematiksel denklemini geliştirmiştir. 

NORMAL  MAL: gelir arttığında talebi artan , gelir azaldığında talebi azalan mallardır.

DÜŞÜK MAL : gelir arttığından tüketimi azaltılan mallara ise düşük mal diyoruz

GİFFEN MALI: bir malın fiyatının artması sonucu talebininde artması olarak tanımlanır 1845 yılında irlandada patates bir giffen malı olarak görülmektedir nedeni ise o yıllarda çok fakir olan İrlandalıların minumum beslenme düzeyine ulaşmak için gelirlerinin büyük kısmına patates almalarıdır

 ekmeğin fiyatının artmasıyla tüketiminin de arttığını gören giffen'in ileri sürdüğü çelişki. fiyatı artan şeyin tüketiminin azalacağı görüşüne aykırı gözüken bu olay gerçekte bir paradoks değildir tabii ki. çünkü ekmek fiyatındaki artışla birlikte diğer yiyeceklerin fiyatları da artmakta ve yoksul insanlar diğer besinleri yememekte ve daha çok ekmek yemektedirler.

İkame ve gelir etkileri analısında 4 farklı mal var. Bunlardan 2 tanesi talep-gelir ilışkısı tarafından belirlenir. Bunlar üstün mal ve düşük mal. Diğer 2 tanesi talep-fiyat alışkısı tarafından belirlenir. Bunlar da normal mal ve Giffen mal. Sırasıyla bu 4 mala bakalım, ama buraya kadar yazdığım ayrıntıya dikkat ederek.

Üstün mal= gelir artınca talep edilen mal miktarı artıyorsa bu mal ustun maldır. Bu mallarda hem ikame etkısı negatif eğımlıdır, hem de gelir etkısı negatif eğımlıdır. Yanı gelir artınca hem ikame etkısı sebebiyle, hem de gelir atkısı nedeniyle artar. Yanı ustun malın talep eğrısı daima negatif eğımlıdır.

Düşük mal= gelir artınca, talep edilen mal miktarı azalıyorsa bu mal düşük maldır. Düşük mallarda ikame etkısı negatiftir, gelir etkısı pozitiftir. Ancak negatif ikame etkısı, pozitif gelir etkisinden daha büyük olduğu ıçın, toplam etki negatiftir. Yanı bu mallar için de talep eğrısı negatif eğımlıdır.

Normal mal= fiyat azalınca, talep edilen miktar artıyorsa bu mal normal bir maldır. Yanı talep kanunu geçerlidir, yanı talep eğrısı negatif eğımlıdır.

Giffen mal= fiyat azalınca, talep edilen miktar da azalıyorsa bu mal Giffen maldır. Yanı talep kanunu geçerli değildir, yanı talep ağrısı pozitif ağımlıdır. Peki, neden pozitif ağımlıdır? Giffen mal için de ikame atkısı negatiftir, ancak gelir atkısı pozitiftir. Hem de pozitif gelir etkısı, negatif ikame etkisinden büyük olduğu için toplam etki pozitiftir. Bu yüzden talep eğrısı pozitif eğımlı olur, talep kanunu geçersiz.

İkame ve gelir etkilerinin ayrıştırılması yönelik 2 yaklaşım vardır bunlar HİCKS VE SLUTSKY yaklaşımlarıdır Mikro iktisattaki en uyuz 2 adam Hicks ve Slutsky  Hicks ve Slutksy aslında yaklaşımları aynı şeyin iki ayrı şekilde ölçülmüşlerdir

hicks ile slutsky arasındaki temel farkı vererek başlayalım.

Hicks var olan fayda düzeyine en az gelirle nasıl varılacağının hesabını yapmaktadır tüketiciyi aynı tatmin seviyesinde tutarak reel gelirin sabitliğini sağlar bu bağlamda hicks yaklaşımındaki kayıtsızlık eğrisi üzerinde aşağı yukarı geçiş yaparken malın fiyatındaki düşmenin Tüketicinin reel gelirinde meydana getirdiği artışın tüketiciden bir an için geri alındığını yani tüketicinin gelirinin bir an başlangıç düzeyine getirerek sabit olduğunu var saymakta ve bunu geometriksel olarak göstermektedir şimdi şekil üzerinden gidelim

 

Tüketicinin reel gelirini sabit tutmanın yollarından biri tüketicinin tatmin seviyesini sabit tutmaktır. A denge noktasında tüketici I farksızlık eğrisi üzerinde iken B noktasmda II farksızlık eğrisine, yani daha yüksek bir tatmin seviyesine geçmiştir. Tüketicinin reel gelirini sabit tutmanın bir yolu, şu halde, tüketiciyi I farksızlık eğrisi üzerinde bırakmaktır. Diyagramda MN bütçe doğrusu bu amaçla çizilmiştir. MN bütçe doğrusu KL' bütçe doğrusuna paraleldir. X'in fiyatında ucuzlama olduktan sonraki fiyat oranını yansıtmaktadır. Öte yandan MN bütçe doğrusu I farksızlık eğrisine C noktasmda teğettir. Demek oluyor ki, tüketicinin nominal geliri, reel gelirdeki artışı telâfi edecek ölçüde azaltılmıştır, tüketici –I farksızlık eğrisi üzerinde tutulmuştur. A noktası artık denge noktası değildir. KL bütçe doğrusu geçerli değildir. Yeni bütçe doğrucunun I farksızlık eğrisine teğet olduğu C noktası yeni denge noktasıdır.

Slutsky temel derdi ise eldeki gelirle maksimum faydayı nasıl elde edebiliriz?'dir. Slutsky Reel geliri sabit tutmanın bir başka yolu da paranın satın alma gücünü sabit tutmaktır diyerek Hicks den ayrılıyor. Buna da Slutsky yaklaşımı diyoruz .Malların fiyatı değiştiğinde kayıtsızlık eğrisi içeriye kaysa bile faydayı maksimum etmeyi amaçlayan slutsky o kayıtsızlık eğrisi üzerinde kalmaz ve maksimum fayda elde edeeceği için ilk kayıtsızlık eğrisi ile ikinci kayıtsızlık eğrisi arasında üçüncü bir kayıtsızlık eğrisine kayar.

 

Şimdi Şekil yardımı ile bu yaklaşımı açıklayalım. Tüketicinin başlangıç dengesi gene A noktasındadır. X'in fiyatı düşünce B'ye geçmektedir. x,x2 toplam etkidir. Tüketicinin reel gelirini sabit tutmak için nominal geliri o şekilde azaltacağız ki, yeni nisbî fiyatlar seviyesinde, başlangıçtaki kadar X ve Y satın almak mümkün olsun. MN bütçe doğrusu KL"ine paralel olduğuiçin X in fiyatmm düşmesi hesaba katılmıştır, fakat bu fiyat düşmesinin sebep olduğu reel gelir artışı tüketiciden çekilip alınmıştır. Tüketici dilerse A noktasının temsil ettiği mal demetini satm alabilir dedik. Ama şekle baktığımızda tüketicinin bu noktayı tercih etmiyor A noktası ile  B noktası arasında ki C noktasını tercih ediyor

Hicks ve Slutksy yaklaşımları aynı şeyin iki ayrı şekilde ölçülmeleridir. Ancak fiyattaki değişme küçüldükçe bu iki ayrı ölçü arasındaki fark daha az önemli hale gelmektedir. Slutsky yaklaşımının üstünlüğü piyasanın miktar ve fiyat verilerinden bu etkilerin hesaplanmasını mümkün kılmasıdır. Hicks yaklaşımında fiyat ve miktar rakamları yeterli değildir, farksızlık paftasının da bilinmesi gereklidir.